1. Πολιτική ουσία της μεταρρύθμισης: Στην μπροσούρα των ΑΣΥΣ του 1997 για το χώρο και την τοπική αυτοδιοίκηση γράφαμε για τον Καποδίστρια Ι:«Ουσιαστικά το Κράτος για την εμπλοκή/ενσωμάτωση των ΟΤΑ στους στόχους της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης κάνει μία διπλή κίνηση. Από τη μία μεταθέτει στους ΟΤΑ ένα μεγάλο τμήμα εκτελεστικών/διοικητικών λειτουργιών κάνοντας πιο ευέλικτη τη δική του δράση και δημιουργώντας όρους ιδεολογικής ενσωμάτωσης των λαϊκών τάξεων στους τοπικούς ‘στόχους’, ενώ από την άλλη συγκεντρώνει το είδος εκείνων των αποφάσεων που είχαν επιτελικό χαρακτήρα και που βρίσκονταν μέχρι τώρα στη δικαιοδοσία της τοπικής αυτοδιοίκησης» (σελ. 16-17). Πιστεύω ότι η ουσία και της τωρινής διοικητικής μεταρρύθμισης παραμένει ίδια και μπορεί να κωδικοποιηθεί ως εξής: περαιτέρω πολιτική-θεσμική θωράκιση του κράτους απέναντι στο λαϊκό παράγοντα, περικοπή κοινωνικών δαπανών στην προσπάθεια αποδόμησης του κοινωνικού κράτους και της «δημοσιονομικής προσαρμογής» και ένταση των ανταποδοτικών-ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων στη λειτουργία των ΟΤΑ για τον «εκσυγχρονισμό» της τοπικής αυτοδιοίκησης ώστε να επιτελέσει καλύτερα το ρόλο της στη διαδικασία της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης.
2. Η αιρετή περιφέρεια: Οι κεντρικές-επιτελικές αρμοδιότητες μεταφέρονται από το επίπεδο της νομαρχίας στην περιφέρεια. Η περιφέρεια αποφασίζει για την κατανομή των κονδυλίων του ΕΣΠΑ (σε ευθεία συναλλακτική σχέση με την ΕΕ) για τα μεγάλα έργα και ταυτόχρονα σχεδιάζει και αυτά τα έργα (που πριν σχεδίαζε η νομαρχία).Είναι προφανές ότι αυτό αποτελεί συγκέντρωση εξουσίας σε μεγάλες διοικητικές μονάδες του κράτους και θεσμική θωράκιση με την περαιτέρω απομάκρυνση της εξουσίας από τον πολίτη (με μεταφορά από το επίπεδο της αιρετής νομαρχίας στο επίπεδο της αιρετής περιφέρειας). Η πολιτική νομιμοποίηση που θα αντλούν οι περιφερειάρχες από την εκλογή από τόσο μεγάλη εκλογική βάση ισχυροποιεί την εξουσία τους (γι’ αυτό όχι άδικα παρομοιάστηκαν με τοπικούς υπουργούς). Σημειώνω ότι η ευθεία συναλλακτική σχέση περιφερειών-ΕΕ στη βάση ανταποδοτικών κριτηρίων αποτελεί τον ιδεότυπο των (νεοφιλελεύθερων) θεωρήσεων περί τοπικής «ενδογενούς ανάπτυξης» που θα στηρίζεται στις «δυνάμεις της περιοχής». Αυτές οι θεωρήσεις αντικατέστησαν την αντίληψη περί σημασίας του κεντρικού («κοινωνικού») κράτους και της περιφερειακής πολιτικής του για τη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Η πολιτική αυτή καταργεί τον εξισορροπητικό ρόλο του κεντρικού κράτους στην περιφερειακή ανάπτυξη και θα οδηγήσει σε μεγέθυνση του χάσματος μεταξύ αναπτυγμένων και υπανάπτυκτων περιφερειών (ένταση της ανισόμετρης περιφερειακής ανάπτυξης).
3. Οι νέοι Δήμοι: Κάθε 3 σημερινοί δήμοι θα αντικατασταθούν από 1 νέο (370 από 1040 περίπου). Η συνένωση των δήμων επίσης αποτελεί θεσμική θωράκιση ειδικά στην επαρχία, όπου από ό,τι φαίνεται θα εφαρμοστεί κυρίως όπως και στον Καποδίστρια. Κι αυτό γιατί αίρονται οι πιο άμεσες πολιτικές σχέσεις ψηφοφόρων και τοπικών δημάρχων και πολλοί νέοι δήμοι θα αντιστοιχούν σε χωρικές ενότητες που καλύπτουν σήμερα ακόμα και νομαρχίες (π.χ. έχει ειπωθεί ότι σε κάθε νησί πλην Κρήτης και Εύβοιας θα υπάρχει μόνο ένας δήμος). Σκοπός που διακηρύσσεται ανοικτά είναι η καταπολέμηση των τοπικών «πελατειακών σχέσεων» σύμφωνα με την εκσυγχρονιστική ορολογία για την πίεση του λαϊκού παράγοντα (που φυσικά εκφράζεται τοπικά και με τη μορφή συναλλαγών ψηφοφόρων και τοπικής εξουσίας). Εξυπακούεται ότι αυτή η ρύθμιση πλήττει ευθεώς και τη δυνατότητα της Αριστεράς να εκλέγει δημάρχους (ειδικά σε επαρχιακά μέρη που έχει μια ιστορικότητα π.χ. Ικαρία, Λέσβος κ..ά). Διακηρυγμένος στόχος είναι και ο περαιτέρω «εκσυγχρονισμός» των ΟΤΑ και η λειτουργία τους με βάση τις προτεραιότητες της δημοσιονομικής προσαρμογής και του Προγράμματος Σταθερότητας. Σε αυτή την κατεύθυνση θα συμβάλλει και η μείωση των Δημοτικών Επιχειρήσεων από 6000 σε 2000 με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ένταση των ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων λειτουργίας, την ένταση των ελαστικών σχέσεων εργασίας (που κυριαρχούν ήδη σε πολλές) κλπ. Αυτός ο «εκσυγχρονισμός» θα υλοποιηθεί και με την περαιτέρω αποδιάρθρωση του κοινωνικού κράτους που σχεδιάζεται με την απόδοση των αρμοδιοτήτων κοινωνικής πολιτικής (σχολεία, νηπιαγωγεία, δημόσια υγεία, πολιτισμός κλπ.) από τις νομαρχίες ή το κεντρικό κράτος στους νέους δήμους. Οι νέοι δήμοι με μειωμένη χρηματοδότηση θα κληθούν να «εξορθολογίσουν» τις κοινωνικές δαπάνες περικόπτοντας τις «σπατάλες» και εισάγοντας ακόμα πιο έντονα τη λογική της ανταποδοτικότητας στις παροχές και της αυτοχρηματοδότησης και των ΣΔΙΤ στα αναγκαία έργα (σχολικά κτίρια, κέντρα νεότητας κλπ.). Σημαντικό είναι να μη μείνει η κριτική μας μόνο σε αυτό, αλλά και στο προχώρημα και άλλων όψεων της αναδιάρθρωσης μέσα από αυτή τη διαδικασία. Στην εκπαίδευση, οι δήμοι (τώρα ή στο άμεσο μέλλον) μπορεί να κληθούν να διαμορφώνουν μέρος του αναλυτικού προγράμματος ή και μέρος των συμβάσεων των εκπαιδευτικών «αποκεντρώνοντας» αυτές τις διαδικασίες και διευκολύνοντας την υλοποίηση των αντιδραστικών τομών. Στην υγεία, μπορεί να κληθούν να υλοποιήσουν το σχεδιασμό για τα πρωτοβάθμια κέντρα υγείας και τους γενικούς ιατρούς. Είναι σαφές λοιπόν ότι η ταξικότητα αυτών των τομών είναι έντονη. Κι αυτό τόσο στο αναδιανεμητικό-οικονομικό σκέλος (αφού όλα αυτά θα υλοποιηθούν με μειωμένη κρατική χρηματοδότηση και αναγκαστική προσφυγή σε ίδιους πόρους από αυξημένα δημοτικάτέλη και μελλοντικά ίσως και δίδακτρα κλπ. με ό,τι αυτό συνεπάγεται για απόκλιση επιπέδου και ποιότητας κοινωνικών δαπανών μεταξύ φτωχότερων και πλουσιότερων δήμων) όσο και στο σκέλος του περιεχομένου των κοινωνικών παροχών. Τέλος, οι νέοι Δήμοι έχουν την αρμοδιότητα έργων σε μεγαλύτερο χωρικό εύρος και αυτό μπορεί να συντελέσει στην αναδιάρθρωση των τοπικών συνασπισμών εξουσίας και των τοπικών κατασκευαστικών κεφαλαικών μερίδων. Κωδικά, η Περιφέρεια θα δίνει τα μεγάλα φιλέτα στους μεγαλοκατασκευαστές και οι δήμοι τα μικρότερα (που μπορεί να είναι και μεγαλύτερα από τα σημερινά) σε τοπικά κεφάλαια που αναγκαστικά θα πρέπει να αναδιαρθρωθούν (και δε θα είναι πλέον ο μικροεργολάβος της κοινότητας ή του μικρού δήμου που ξέρει τον τοπικό δήμαρχο).
4. Αντιδράσεις & πιθανή ενσωμάτωση: Η μείωση των δήμων είναι λογικό να πυροδοτήσει τοπικές αντιδράσεις και αντιδράσεις ήδη εκλεγμένων. Όμως, το εύρος των αντιδράσεων εκτιμώ ότι θα μειωθεί σοβαρά τόσο από την εμπειρία του Καποδίστρια που έχει ήδη περάσει το βασικό κομμάτι της αναδιάρθρωσης, όσο και λόγω ρυθμίσεων που αναφέρονται στο σχέδιο διαβούλευσης. Το σχέδιο προβλέπει τη θέση των τοπικών αντιπεριφερειαρχών και τοπικών αντιδημάρχων για τις περιοχές των νέων δήμων που ήταν οι παλιοί δήμοι και νομαρχίες. Αυτοί θα είναι διορισμένοιαπό τους νέους περιφερειάρχες και δημάρχους. Αυτές οι θέσεις μπορεί να ενσωματώσουν σημαντικό μέρος των αντιδράσεων των ήδη εκλεγμένων, αλλά ίσως και των τοπικών κοινωνιών αποτελώντας μοχλό συγκρότησης τοπικών συμφωνιών και συμμαχιών εν όψει των εκλογών του Οκτώβρη. Σε κάθε περίπτωση, το ενδεχόμενο ύπαρξης «αντάρτικων» ψηφοδελτίων θα είναι σημαντικό στο χώρο του δικομματισμού.
5. Συνάφεια μεταρρύθμισης με Πρόγραμμα Σταθερότητας και νέο εκλογικό νόμο: Ήδη αναφέρθηκε ότι στο σχέδιο διαβούλευσης αναφέρεται ρητά η συνάφεια των στόχων του Καλλικράτη με το πρόγραμμα σταθερότητας. Αυτή επιτυγχάνεται με την περικοπή κοινωνικών δαπανών και την εισαγωγή της λογικής της ανταποδοτικότητας και των ΣΔΙΤ με πιο έντονο τρόπο ώστε να μειωθούν και να αναδιαρθρωθούν οι δημόσιες δαπάνες. Ταυτόχρονα, φαίνεται έντονα ότι ο Καλλικράτης και ο νέος εκλογικός νόμος υπηρετούν τον ίδιο στόχο, την πολιτική-θεσμική θωράκιση του κράτους απέναντι στις λαϊκές αντιδράσεις σε μια συγκυρία επίθεσης του κεφαλαίου στις δυνάμεις της εργασίας. Ο νέος εκλογικός νόμος θα κινείται πιθανότατα σε μια κατεύθυνση υποβάθμισης του πολιτικού βάρους των βουλευτών, αφούκάποιοι μπορεί να μην εκλέγονται, αλλά να διορίζονται με λίστα από τον αρχηγό του κόμματος και οι υπόλοιποι θα αναφέρονται σε πολύ μικρότερη εκλογική βάση (της τάξης των 100000 πολιτών). Έτσι, υποβαθμίζεται η δυνατότητα πιέσεων της λαϊκής βάσης στους βουλευτές και οι περιφερειάρχες πλέον έχουν αυξημένη πολιτική ισχύ που τους επιτρέπει να ξεπερνούν πιο εύκολα αυτές τις πιέσεις όταν εκφράζονται και από τοπικούς βουλευτές (ο περιφερειάρχης Αττικής θα εκλέγεται από ένα σώμα περίπου 4 εκατομμυρίων πολιτών...).
6. Πολιτικά αποτελέσματα στη ζωή της επαρχίας: Κωδικοποιώντας τα πολιτικά αποτελέσματα που θα έχει ο Καλλικράτης, εκτός της έντασης της θεσμικής θωράκισης, της περικοπής και της αναδιάρθρωσης των κοινωνικών δαπανών, πρέπει να ειπωθεί ότι η τομή αυτή θα εντείνει αποτελέσματα που ήδη επέφερε ο Καποδίστριας οξύνοντας τα προβλήματα των πιο απομακρυσμένων και υποβαθμισμένων περιοχών. Η περαιτέρω συνένωση των δήμων θα εντείνει την εγκατάλειψη της επαρχίας προς όφελος των αστικών κέντρων, αφού η ύπαρξη πολιτικής ενότητας με αρμοδιότητες λειτουργεί συγκροτητικά για τη ζωή στην ύπαιθρο. Ταυτόχρονα, η μερική αποχώρηση του κεντρικού κράτους από το πεδίο της περιφερειακής πολιτικής θα οδηγήσει όπως αναφέρθηκε σε άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ αναπτυγμένων και υπανάπτυκτων περιφερειών εντείνοντας την ανισόμετρη περιφερειακή ανάπτυξη.
7. Στάση των κομμάτων: Το ΠΑΣΟΚ και η ΝΔ προφανώς συμφωνούν με την ουσία του Καλλικράτη και θα περιορίσουν τη συζήτηση σε λεπτομέρειες και διαχειριστικά σημεία. Άλλωστε, ο πυρήνας της μεταρρύθμισης έχει εκπονηθεί από αυτοδιοικητικά στελέχη τους στην ΚΕΔΚΕ και στο Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Στη βάση τους τοπικά θα υπάρξουν αντιδράσεις σχετικά με τις συνενώσεις υπό την αίρεση που αναφέρθηκε στο σημείο 4. Αυτό, όπως ειπώθηκε, δεν αποκλείει την ύπαρξη αντάρτικων ψηφοδελτίων σε αυτές τις εκλογές ειδικά αν καταργηθεί και το όριο του 42% όπως έχει εξαγγείλει το ΠΑΣΟΚ. Το ΠΑΣΟΚ επενδύει τη μεταρρύθμιση με τον ιδεολογικό μανδύα του εκσυγχρονισμού, της αποκέντρωσης και του εξορθολογισμού του κράτους εκμεταλλευόμενο και χρόνιες αντιφάσεις της Αριστεράς (ειδικά της ανανεωτικής) στο πεδίο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Το ΛΑΟΣ και οι Οικολόγοι Πράσινοι δεν έχουν εκφράσει επί της ουσίας διαφωνία με την ουσία του Καλλικράτη και στοχεύουν να εμφανιστούν ως η «συμμαχία των προθύμων» για εκλογικές συνεργασίες με ΝΔ και ΠΑΣΟΚ-ΣΥΝ αντίστοιχα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Οικολόγοι απέφυγαν την κεντρική πολιτική συμφωνία που πρότεινε ο ΣΥΝ (ως αντίβαρο σε δυνάμεις του ΡΙΖΑ) προσβλέποντας σε ευρύτατες συνεργασίες με το ΠΑΣΟΚ και τη δεξιά πτέρυγα του ΣΥΝ (κάτι που ζυμώνεται ήδη π.χ. στη Θεσσαλονίκη). Το ΚΚΕ ορθά απορρίπει τον Καλλικράτη αναφέροντας τις όψεις της θεσμικής θωράκισης και της περικοπής των κοινωνικών δαπανών, αν και για αυτές παραμένει κυρίως στην οικονομική διάσταση. Στο ΣΥΝ/ΣΥΡΙΖΑ θα οξυνθούν έντονα οι αντιφάσεις με αφορμή και το πεδίο των τοπικών εκλογών του Οκτώβρη, που πάντα αποτελούσε πεδίο εσωκομματικών διενέξεων στο ΣΥΝ. Ο ΣΥΝ έχει εξαγγείλει ως κεντρική γραμμή την πάγια τακτική «δεν συνεργαζόμαστε με ΠΑΣΟΚ-ΝΔ σε μεγάλους δήμους και νομαρχίες που σηματοδοτούν κεντρικές πολιτικές επιλογές, αλλά στηρίζουμε ‘αυτοδιοικητικές πρωτοβουλίες πολιτών’ αλλού», δηλαδή για άλλη μια φορά νομιμοποιεί τις συνεργασίες με το ΠΑΣΟΚ (αλλά και τη ΝΔ ενίοτε...) σε μια πληθώρα δήμων και νομαρχιών. Η Ανανεωτική Πτέρυγα εκμεταλλεύεται αυτή τη γραμμή γιανα παγιώσει τέτοιες συνεργασίες και να δημιουργήσει νέες κεντρικοποιώντας την περίπτωση της Θεσσαλονίκης για να κερδίσει πόντους στο εσωκομματικό πεδίο και στην κοινωνική βάση του ΣΥΝ (προετοιμάζοντας ίσως και άλλα σενάρια). Είναι χαρακτηριστικό ως προς αυτό ότι η Ανανεωτική Πτέρυγα συμφωνεί με τον πυρήνα του Καλλικράτη (αιρετή περιφέρεια, μείωση δήμων, ανάγκη εκσυγχρονισμού για πιο «αποτελεσματικούς» δήμους ) θέτοντας κυρίως τα αιτήματα για απλή αναλογική (που διευκολύνει και τις συνεργασίες...) και για καλύτερη χρηματοδότηση. Σε κάθε περίπτωση, η επιλογή παρατάξεων ΣΥΡΙΖΑ θα οξύνει τις αντιφάσεις του εγχειρήματος αυξάνοντας τις πιθανότητες ρητών ή άρρητων διασπάσεων (και σε περιοχές που μας ενδιαφέρουν άμεσα π.χ. Πάτρα, Χαλάνδρι, Ζωγράφου, Ν.Σμύρνη κ.ά.).
σ. Χρ. Τουλ.
Μέλος Συντονιστικού Τομέα Συνοικιών
Μέλος πυρήνα Μηχανικών